Parandalimi i Kancerit
Kanceri nuk është një sëmundje e vetme; nuk ka një shkak apo një lloj trajtimi të vetëm. Ka mbi 200 lloje të ndryshme kanceri, secili me emrin dhe trajtimin e vet. Për këtë arsye, parimi i ‘personalizimit’ të terapisë onkologjike është duke u konsoliduar. Tumoret mund të jenë beninje ose malinje, janë mjekët ata që iu tregojnë cili lloj është bazuar në një biopsi. Qelizat e tumoreve beninje rriten ngadalë dhe nuk kanë aftësinë të përhapen në pjesë të tjera të trupit. Megjithatë, nëse ato vazhdojnë të rriten në vendin fillestar, mund të shkaktojnë probleme, pasi ushtrojnë presion ndaj organeve ngjitur. Përkundrazi, tumoret malinje përbëhen nga qeliza që, në mungesë të trajtimit të duhur, kanë aftësinë të pushtojnë dhe shkatërrojnë indet përreth dhe të përhapen përtej vendit të shfaqjes së tumorit primar. Me fjalë të tjera, qelizat neoplazike mund të shkëputen nga tumori primar dhe të përhapen përmes gjakut ose sistemit limfatik. Kur arrijnë në një vend të ri, qelizat mund të vazhdojnë të ndahen, duke shkaktuar kështu një metastazë.
Megjithëse qelizat që përbëjnë pjesët e ndryshme të organizmit duken të ndryshme dhe funksionojnë ndryshe, shumica riparohen dhe riprodhohen në të njëjtën mënyrë. Normalisht, ndarja e qelizave ndodh në mënyrë të rregullt dhe të kontrolluar. Por, nëse për ndonjë arsye ky proces ndryshohet, qelizat ‘çmenden’ dhe vazhdojnë të ndahen pa kontroll, duke formuar një masë që quhet ‘tumor’.
Skriningu
Termi “skrining onkologjik” nënkupton testet për të zbuluar fazat e hershme të tumoreve. Këto teste kryhen te njerëzit që duket se janë të shëndetshëm, domethënë ata që nuk tregojnë as shenja dhe as simptoma të kancerit. Në Kosovë ekzistojnë programe depistimi falas për dy lloje të kancerit: qafës së mitrës dhe gjirit.
Pap testi është një test i thjeshtë i aftë për të diagnostikuar çdo infeksion bakterial ose kërpudhor, si p.sh. candida, dhe tumoret e qafës së mitrës. Një sasi e vogël qelizash merret nga qafa e mitrës dhe ekzaminohet në laborator. E gjithë kjo bëhet nga një gjinekolog dhe zgjat 5-10 minuta. Indikohet për moshat 20-25 vjeç dhe duhet të përsëritet çdo tre vjet.
Mamografia është mjeti më i rëndësishëm për zbulimin e hershëm të kancerit të gjirit. Është një test radiologjik që ju lejon të identifikoni sëmundjen në fazat e hershme të saj.
Faktorët e rrezikut
Megjithëse ende nuk jemi në gjendje të shpjegojmë shkaqet e një tumori, deri më sot dimë disa elementë që mund të ndikojnë në probabilitetin e zhvillimit të tij. Këta elementë mund të përkufizohen si “faktorë rreziku”, ndërsa ato që zvogëlojnë probabilitetin e zhvillimit të një sëmundjeje quhen “faktorë mbrojtës”.
Në këtë kuptim, parandalimi nënkupton shmangien e faktorëve të rrezikut dhe rritjen e faktorëve mbrojtës që mund të kontrollohen, në mënyrë që të zvogëlohet probabiliteti i zhvillimit të kancerit. Duke marrë parasysh faktin se 70-80% e rasteve onkologjike i atribuohen faktorëve ekzogjenë, gjatë 50 viteve të fundit një sërë studimesh epidemiologjike kanë identifikuar kancerogjenë të shumtë, disa prej të cilëve mund të eliminohen ose kontrollohen nëpërmjet veprimeve adekuate parandaluese.
Më poshtë janë faktorët kryesorë të rrezikut:
Duhanpirja
Vlerësohet se për të gjitha kanceret, përqindja e vdekjeve që i atribuohen pirjes së duhanit varijon nga 25% në 30%. Në veçanti, përqindja e kancereve të mushkërive të lidhura me pirjen e duhanit është afërsisht 90% tek meshkujt dhe 70% tek gratë, ndërsa për kanceret e ezofagut, laringut dhe gojës, efekti që i atribuohet pirjes së duhanit, vetëm ose në kombinim me konsumimin e pijeve alkoolike, është mbi 50% në të dy gjinitë.
Një pjesë e madhe e kancereve të fshikëzës dhe pankreasit, dhe një përqindje më e vogël e kancerit të veshkave, stomakut, qafës së mitrës dhe leuçemisë mieloide gjithashtu janë të lidhura me pirjen e duhanit. Megjithëse tumoret që shihen sot mund të shkaktohen nga tymi i duhanit në të kaluarën, lënia e duhanit ende ul ndjeshëm rrezikun e zhvillimit të tumoreve. Përfitimi është i dukshëm brenda 5 viteve nga ndërprerja dhe është gjithnjë e më i dukshëm me kalimin e kohës.
Edhe pirja pasive e duhanit, ndonëse në një dozë më të ulët, rrit rrezikun e kancerit. Hulumtimet shkencore tregojnë se pirja pasive e duhanit rrit rrezikun e kancerit të mushkërive me 25% te gratë jo duhanpirëse dhe me 35% te burrat jo duhanpirës, bashkëshortët e të cilëve pinë duhan.
Ka gjithashtu shumë studime që vlerësojnë rrezikun e kancerit të mushkërive te jo-duhanpirësit e ekspozuar ndaj pirjes pasive të duhanit në vendin e punës. Një analizë e IARC raportoi një rrezik të kancerit të mushkërive afërsisht 20% më të lartë në gratë jo duhanpirëse të ekspozuara ndaj pirjes pasive të duhanit në vendin e punës.
Alkooli
Provat epidemiologjike tregojnë se pijet alkoolike rrisin rrezikun e tumoreve të zgavrës së gojës, faringut, laringut dhe karcinomës së ezofagut në raport me sasinë e konsumuar. Alkooli është gjithashtu përgjegjës për cirrozën e mëlçisë dhe tumoret primare të mëlçisë, sidomos te të moshuarit. Konsumimi i alkoolit, edhe në mungesë të pirjes së duhanit, rrit rrezikun e tumoreve të traktit të sipërm aerodigjestiv. Rreziku relativ i këtyre kancereve është afërsisht 10-100 herë më i madh në subjektet që pinë shumë alkool dhe duhan.
Një kancerogjen i mundshëm i pranishëm në pijet alkoolike është acetaldehidi, metaboliti i parë i etanolit. Ka hipoteza se etanoli mund të shndërrohet në acetaldehid në pështymë dhe më pas të dëmtojë drejtpërdrejt mukozën e traktit të sipërm aerodigjestiv.
Konsumimi i pijeve alkoolike shoqërohet gjithashtu me rrezikun e kancerit primar të mëlçisë në pacientët me cirrozë të mëlçisë, një sëmundje degjenerative kronike kryesisht për shkak të alkoolit të tepërt. Për më tepër, është theksuar se lidhja midis pijeve alkoolike dhe kancerit të mëlçisë është e rëndësishme midis duhanpirësve dhe subjekteve të infektuar kronikisht me virusin e hepatitit C (HCV).
Asbesti
Efekti kancerogjen i asbestit është i njohur që nga mesi i viteve 1950 dhe, për disa dekada, Agjencia Ndërkombëtare për Kërkimin e Kancerit (IARC) e Organizatës Botërore të Shëndetësisë i ka klasifikuar të gjitha format e asbestit si kancerogjene për njeriun. Organet për të cilat më së shumti tregohet evidenca e kancerogjenitetit janë mushkëritë dhe seroza (pleura, peritoneumi dhe perikardi). Asbesti është i vetmi faktor rreziku i dokumentuar për mesothelioma, pavarësisht nga kohëzgjatja dhe intensiteti i ekspozimit.
Ekspozimi i zgjatur ndaj asbestit mund të shkaktojë edhe tumore të traktit gastrointestinal. Për më tepër, janë përshkruar episodet e kontaminimit të mjedisit të përgjithshëm me asbest me origjinë industriale dhe episodet e kontaminimit të mjedisit të brendshëm për shkak të veshjeve të punës.
Papilloma virusi (HPV)
Janë identifikuar më shumë se njëqind lloje të viruseve HPV dhe prej tyre afërsisht 30 janë të njohur si agjentë që infektojnë traktin gjenital. Studimet e epidemiologjisë molekulare, të kryera nga IARC, kanë vërejtur një lidhje të fortë midis këtyre viruseve dhe kancerit të qafës së mitrës. HPV-ADN është e pranishme në shumicën dërrmuese të tumoreve invazive, duke treguar se HPV është shkaku kryesor i kancerit të qafës së mitrës. Për më tepër, megjithëse të dhënat janë ende të pamjaftueshme, HPV është shoqëruar me kancer anal dhe me tumore të vulvës, vaginës, penisit dhe orofaringut.
Historia natyrore e infeksionit HPV ende nuk dihet plotësisht. Ato zakonisht konsiderohen kalimtare dhe vetëkufizuese me një kohëzgjatje mesatare prej rreth 8 muajsh. Tani ekziston një test HR HPV për të zbuluar infeksionin HPV, i cili ju lejon të zbuloni praninë e virusit HPV edhe para se qelizat e qafës së mitrës të shfaqin ndonjë ndryshim të dukshëm. Nëse testi HPV rezulton pozitiv, tregon praninë e një lloji virusi me rrezik të lartë dhe mbi të gjitha, qëndrueshmëria e tij përfaqëson një faktor rreziku për shfaqjen e kancerit të qafës së mitrës.